اخلاق حرفه ای در روانشناسی و مشاوره

همراهان عزیز کلینیک تخصصی مشاوره و روانشناسی پویش سلام! به وبسایت ما خوش آمدید. این مقاله ویژه متخصصین عزیز هست که به طور مفصل در مورد اخلاق حرفه ای در روانشناسی و مشاوره صحبت کردیم!. ممنونیم که تا انتهای این مقاله با ما همراه هستید.

تعریف اصطلاحی اخلاق

در تعریف اصطلاحی، اخلاق،  دانشی است که صفات نفسانی خوب و بد و رفتارهای متناسب با آنها را معرفی می کند و شیوه به دست آوردن صفات خوب و انجام اعمال پسندیده و دوری از صفات بد و کردار ناپسند را نشان می دهد.( هدایتی 1393)

امروزه در کتابهای فلسفه اخلاق و روانشناسی اخلاق به دو نوع اخلاق اشاره می شود. نوع اول، اخلاقی است که در آن انسان با خودش در ارتباط است و آن را اخلاق خودشکوفایی می نامند و نوع دوم، اخلاقی است که در ارتباط با موجودات دیگر است و اخلاق نیک خواهی نامیده می شود. وظیفه اخلاقی هر فرد در قبال خودش آن است که زندگی همراه با بهروزی، خودشکوفایی و تحقق خود را برای خویش فراهم نماید. ظیفه اخلاق نیکخواهی آن است که تلاش نماییم تا درد و رنج سایر موجودات کاهش یابد. ( ملکیان 1394)

اخلاق حرفه ای شاخه ای از اخلاق

اخلاق حرفه ای نیز شاخه ای از اخلاق است که در جوامع مختلف یکی از دغدغه های اصلی سازمان ها و نهادها به شمار می رود. از اخلاق حرفه ای تعاریف مختلفی ارائه شده است. اما فصل مشترک تمامی این تعاریف را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

اخلاق حرفه‌ای رفتاری متداول در میان اهل یک حرفه است.

 اخلاق حرفه‌ای مدیریت رفتار وکردار آدمی هنگام انجام‌دادن کارهای حرفه‌ای است.

 اخلاق حرفه‌ای رشته‌ای از دانش اخلاق است که به مطالعة روابط شغلی می‌پردازد.

 اخلاق حرفه‌ای عبارت است از مجموعه‌ای از قوانین که در وهلة اول از ماهیت حرفه و شغل به دست می‌آید.

بر این اساس انتظار می رود اخلاق حرفه ای در حرفه مشاوره و رواندرمانی، رفتاری متداول در میان مشاوران و درمانگران باشد. این درحالی است که در ایران متاسفانه واحد درسی اخلاق حرفه ای در میان واحدهای اجباری دوره کارشناسی ارشد و دکتری روانشناسی و مشاوره وجود ندارد!

وجود خلاء آموزش اصول اخلاق حرفه ای

بدیهی است با وجود خلاء آموزش اصول اخلاق حرفه ای در دانشگاه ها، دانشجویان از این اصول بی اطلاع بوده و یا اطلاعات اندکی داشته باشند. این موضوع باعث می شود وقتی این افراد وارد حوزه عملی و کار حرفه ای می شوند، آگاهانه یا ناآگاهانه خلاف اصول اخلاق حرفه ای عمل نمایند. از سوی دیگر مراجعان نیز از حقوق بدیهی خود در مراجعه به دفاتر و کلینک های مشاوره باخبر نیستند و این امر فراوانی انجام رفتارهای غیر اخلاقی را در حیطه مشاوره و رواندرمانی تبیین می نماید.

از این رو مقاله حاضر به لزوم رعایت اصول اخلاق حرفه ای در فضای مشاوره می پردازد تا از سویی توجه همکاران و متخصصان مشاور و رواندرمانگر را به این مهم معطوف نماید و از سوی دیگر مراجعان عزیز را با حقوق بدیهی و طبیعی شان در اتاق درمان و مشاوره آشنا کند.

 

اخلاق حرفه ای فهرستی از مقررات و ممنوعیت ها

برخی دانشجویان اصول اخلاق حرفه ای را بعنوان فهرستی از مقررات و ممنوعیت ها در نظر می گیرند. اصول اخلاقی الزامی به تعبیر جرالد کوری، برداشتی از کاربست اخلاقی است که به کمترین سطح کاربست حرفه ای مربوط می شود. این در حالی است که کوری،  اخلاقی آرمانی را سطح بالاتری از کاربست اخلاقی می داند که به انجام دادن آنچه به نفع درمانجو است اشاره دارد. وی اصول اخلاقی مثبت را یک رویکرد می داند، رویکردی که توسط درمانگرانی برگزیده می شود که می خواهند تمام تلاش خود را برای درمانجویان به خرج دهند نه اینکه صرفا حداقل معیارها را برآورده نمایند تا دچار درد سر نشوند.

البته بسیاری از مشاوران و درمانگران روحیه دلسوزی و غمخواری داشته و کمک به دیگران را بخش مهمی از زندگی خود می دانند. با این وجود لازم است این دسته از درمانگران و مشاوران نیز به حد و مرزهای سالم یاری رسانی با دقت توجه نمایند. موضوعی که به آنان در این زمینه می تواند کمک دهد توجه به نیازهای خود و تلاش برای ارضای آنها به شیوه های سالم و انسانی است.

درمانگران و مشاوران نیز فرزندان خانواده هایی هستند که امکان بدکارکردی آنها می رود. بنابراین بدیهی است که مشاور و درمانگر نیز دارای نیازهای ارضا نشده عاطفی و روانی باشد. این امر به خودی خود مشکل حادی ایجاد نمی کند. مسئله از آن جا آغاز می شود که درمانگر به وجود این نیازهای ارضا نشده و هیجانات فروخورده ای که بدنبال آن می آید اشراف نداشته باشد و بدتر از آنکه تصور نماید کسب اطلاعات تئوری در زمینه روانشناسی می تواند خلاء هیجانی و عاطفی او را پر کند. در چنین حالتی است که دانسته یا ندانسته از مراجعان خویش به نفع ارضای نیازهای عاطفی روانی خویش استفاده می نماید. مثالهای زیر می تواند  نمونه بسیار ساده ای از این موضوع باشد:

 

درمانگری که در دوره کودکی

درمانگری که در دوره کودکی مورد بی مهری و بی توجهی شدید مادر قرار گرفته و در حال حاضر به درمانگری و آموزش در حوزه والدگری مشغول است. احتمال بسیار زیادی دارد که فضای مه آلود هیجانی درمانگر بر ادارک او از شرح حال مراجعان اثر گذاشته و مانع درک صحیح او از واقعیت زندگی مراجعان و مهارت آموزان گردد. او بدنبال شفای زخم های کودکی خود است و این امر می تواند باعث ارائه راه کارهای ناکارآمد و بعضا مضر به درمانجویان یا مهارت آموزان شود.

درمانگری را در نظر بگیرید که در کودکی به اندازه کافی مورد توجه نبوده است و یا درمانگر دیگری که در کودکی به علت شرایط نابسامان والدین ناگزیر بوده علیرغم سن کم خود، به مراقبت از والدین یا همشیران خود بپردازد و از این مسیر توجه مورد نیاز خود را دریافت نماید.

احتمال آنکه کار حرفه ای و تخصصی هر دو این درمانگران به زخم های عاطفی شان آلوده گردد، بسیار زیاد است. مگر آنکه هر دو قبل از ورود به فضای حرفه ای اشتغال به مشاوره و رواندرمانی از درمانگران متخصص برای بهبود خویش کمک گرفته باشند. در صورتی که این اتفاق نیفتاده باشد ممکن است آگاهانه یا ناآگاهانه درمان به سمتی برود که مراجع به درمانگر خویش علاقه مند و یا وابسته شود.

وابستگی مراجع به درمانگر

فرآیند وابستگی مراجع به درمانگر می تواند بخشی از پدیده انتقال باشد. همانگونه که می دانیم پدیده انتقال، امری طبیعی و حتی لازم در فرآنید مشاوره و رواندرمانی است. درمانگری که از سطح سلامت هیجانی و روانی بهینه برخوردار است می تواند با انجام مداخله های سالم درمانجو را به سمت استقلال ببرد به نحوی که فرآیند تغییر در درمانجو را به گونه ای مدیریت نماید تا درمانجو بیاموزد در مواجهه با چالشهای زندگی چگونه خودش را آرام نموده و تصمیم گیری نماید و به این ترتیب به جای آنکه مراجع و درمانجو بر شخص مشاور یا درمانگر تکیه کند، بر مهارتهایی که آموخته است تکیه می نماید و می تواند مسیر رشد خویش را مستقلانه ادامه دهد.

درمانگری که جراحت های عاطفی خویش را نشناخته

اما درمانگری که جراحت های عاطفی خویش را نشناخته، به آنها آگاهی نداشته و یا کار موثری برای بهبود آنها انجام نداده است، ممکن است در پدیده انتقال به دام افتاده و دچار انتقال متقابل گردد. این روند می تواند به هم وابستگی مشاور به مراجع بیانجامد.

بدیهی است بهره گیری از خدمات رواندرمانی و مشاوره برای مشاورانی که دشواری هایی در زندگی شخصی خویش داشته ویا دارند الزامی برای به کارگیری اصول اخلاقی است. چرا که داشتن جراحتهای عاطفی مانع از آن می شود که حتی در صورت مطلع بودن از اصول اخلاق حرفه ای، این اصول به کار گرفته شوند. نیازهای عاطفی ارضا نشده باعث ایجاد خطاهای شناختی، سوء ادراک و تصمیم گیری های ناکارآمد می گردند.

جراحت های عاطفی فعال در روان مشاور و رواندرمانگر

جراحت های عاطفی فعال در روان مشاور و رواندرمانگر مانع از دست یابی وی به اولین ویژگی اساسی برای «موثر بودن» در حرفه مشاوره و رواندرمانی می گردد. این اصل همان همخوانی است که کارل راجرز بر آن تاکید بسیار دارد. اصل همخوانی دلالت بر آن دارد که درمانگر و مشاور بایستی خویشتن راستین خود و یک فرد تمام و کمال باشد. به این معنا که هر آنچه مربوط به مشاور است لازم است طنینی از صداقت داشته باشد.

اما همچنانکه اشاره شد زخم های عاطفی و هیجانی درمانگر بهبود نیافته را وامیدارد تا ماسک و نقابی بر چهره بزند و از توجه مراجع به خود به نفع نیاز عاطفی ارضا نشده خود استفاده نماید. از سوی دیگر یکی از اصول اخلاقی در انجام مشاوره و رواندرمانی مقدم دانستن نیازهای مراجع بر نیازهای خود است. بدیهی است درمانگر آسیب دیده نمی توند این اصل اخلاقی را قبل از بهبود آسیب دیدگی خود رعایت نماید.

اصول اخلاق حرفه ای به موارد بسیار مهمی اشاره دارد که دانستن آنها برای درمانگران و مشاوران الزامی به شمار می رود. گرچه میزان کاربست آنها در حرفه مشاوره و رواندرمانی به میزان سطح بهینه سلامت روان درمانگر و نظارت دقیق سازمانهای ذیربط بر می گردد.

 

حق رضایت آگاهانه

یکی از مواردی که در اصول اخلاق حرفه ای به آن اشاره شده است حق رضایت آگاهانه است.  رضایت آگاهانه اصلی اخلاقی است که مستقل از رویکرد هر درمانگر و مشاوری لازم الاجرا می باشد.

این اصل مبنایی برای ایجاد اتحاد درمانی و مشارکت میان درمانجو و درمانگر است. رضایت آگاهانه حق درمانجو را برای آگاه شدن از روند درمانش و گرفتن تصمیمات مستقل در رابطه با آن، شامل می شود. آگاهی درمانجو از حقوق و مسئولیت هایش، هم او را قدرتمند می نماید و هم رابطه قابل اعتمادی میان درمانگر و درمانجو را شکل می دهد.

زمانی که به رضایت آگاهانه از این زاویه نگریسته شود، چیزی گسترده تر از امضای فرم های مربوطه میان درمانگر و درمانجو اتفاق می افتد. درمانجو احساس دیده شدن، مورد توجه قرار گرفتن را تجربه نموده و در قبال بهبودی خویش احساس مسئولیت می نماید.

برخی از جنبه های فرآیند رضایت آگاهانه عبارتند از:

هدفهای کلی مشاوره، مسئولیت ها یمشاور در قبال درمانجو، مسئولیت های درمانجو، محدودیت های و موارد استثنای محرمانه بودن، صلاحیت و پیشینه درمانگر، حق ویزیت، طول تقریبی درمان و خدماتی که درمانجو می تواند در فرآیند مشاوره انتظار دریافت آنها را داشته باشد. فرآیند آگاه کردن درمانجو در جلسه مقدماتی مشاوره شروع شده و در طول مدت مشاوره ادامه می یابد.

رضایت آگاهانه را می توان به صورت مکتوب، شفاهی و یا ترکیبی از هر دو تامین کرد. اگر رضایت آگاهانه به صورت شفاهی انجام شده باشد، درمانگران باید یادداشتی را در پرونده بالینی درمانجو وارد کنند که به ماهیت و میزان این رضایت آگاهانه شفاهی اشاره دارد.

محرمانه بودن اطلاعات مراجع نزد درمانگر و مشاور موضوع اخلاقی مهم دیگری است که در اصول اخلاق حرفه ای مورد توجه قرار گرفته است. محرمانه بودن اطلاعات به حفظ حریم درمانجو اشاره دارد. این اصل برای برقراری رابطه ای قابل اعتماد میان درمانگر و درمانجو الزامی است. از سوی دیگر این اصل به منظور حفاظت از سلامت درمانجو و یا سایر افراد مرتبط با او دارای استثناهایی نیز می باشد.

استثناهای کلی این اصل عبارتند از:

وقتی درمانگر معتقد باشد که درمانجوی زیر 16 سال قربانی زنای محارم، تجاوز جنسی، بهره کشی از کودک یا جرم دیگری است.

وقتی درمانگر تشخیص دهد که درمانجو به بستری شدن نیاز دارد.

زمانی که اطلاعات مراجع در رابطه با دعوایی حقوقی باشد. ( در این صورت نقض قانون محرمانه بودن تنها در رابطه با سیستم قضایی و بنا به نامه های محرمانه و رسمی امکان پذیر است).

زمانی که درمانجویان درخواست نمایند که سوابق آنها در اختیار خودشان یا شخص ثالثی قرار گیرد.

روابط چندگانه، ممنوعیت و یا اداره کردن آنها در کار مشاوره و رواندرمانی یکی دیگر از اصول اخلاقی بسیار مهم به شمار می رود. روابط چندگانه زمانی روی می دهد که درمانگر و مشاور به طور همزمان دو یا چند نقش را با یک درمانجو به عهده گیرد. روابط چندگانه می توانند روابط غیر جنسی یا جنسی باشند.

از مصادیق روابط چندگانه غیر جنسی می توان به برعهده گرفتن همزمان نقش های معلم و درمانگر یا سرپرست و درمانگر، داد و ستد کالا یا خدمات درمانی، قرض کردن پول از درمانجو، تامین کردن درمان برای دوست، کارمند یا خویشاوند، برقرار کردن روابط اجتماعی با درمانجو، پذیرفتن هدیه ای گرانبها از درمانجو، راه انداختن کار و کسب با درمانجو اشاره نمود.

متخصصان مشاوره باید بیاموزند چگونه نقش ها و مسئولیت های چندگانه را به شیوه ای اخلاقی اداره کنند. این امر مستلزم رسیدگی کردن موثر به موارد زیر است:

توجه به تفاوت قدرت ذاتی در روباط مشاوره و روابط آموزشی

متعادل کردن مسائل مرزی

رسیدگی کردن به روابط غیر حرفه ای

اجتناب کردن از به کار بردن قدرت به شیوه هایی که ممکن است به درمانجویان، دانشجویان یا افراد تحت سرپرستی آسیب برساند.

در برخی از منابع توصیه می شود از روابط چندگانه تا حد امکان اجتناب شود و در صورتی که چنین روابطی اجتناب ناپذیر باشند، درمانگران برای محافظت از درمانجویان لازم است اقدامات احتیاطی انجام دهند. یک شیوه مقابله موثر در شرایط ناگزیر بودن روابط چندگانه غیر جنسی با مراجع، نظارت بر خود توسط درمانگر و مشاور است. در این نظارت لازم است درمانگر از خود بپرسد که طی فرآیند مشاوره نیازهای چه کسی قرار است برآورده شود و انگیزه های خود را برای درگیر شدن در روابط چندگانه بررسی نماید.

داشتن روابط چندگانه جنسی به صورت کامل دراخلاق حرفه ای ممنوعیت دارد. درمانگر هرگز نمی تواند با درمانجوی خود ارتباط جنسی برقرار نموده و یا ازدواج نماید.

فائقه رزاقی

مشاور، درمانگر و مسئول بخش آموزش کلینیک تخصصی روانشناسی و مشاوره پویش

منابع:

گلدارد، دیوید(1398). مفاهیم بنیادی و مباحث تخصصی در مشاوره آموزش و کاربرد مهارتهای خرد در مشاوره فردی. ترجمه دکتر سیمین حسینیان. انتشارات کمال تربیت

کری، جرالد( 1391). نظریه و کاربست مشاوره و روان درمانی. ترجمه یحیی سید محمدی. انتشارات ارسباران

امیری، علی نقی. همتی، محمد. مبینی، مهدی. (1389). اخلاق حرفه ای ضرورتی برای سازمان. دانشگاه الزهرا

رزاقی، فائقه(1384). مطالعه هم بستگی میان شناخت مشاوران از رابطه اخلاقی مشاور- مراجع و هم وابستگی مشاور به مراجع در میان مشاوران شاغل در سازمان بهزیستی شهرستان تهران. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت معلم تهران( خوارزمی)

ملکیان، مصطفی(1398). درس گفتارهای چرا بایداخلاقی زیست؟

 https://3danet.ir/why-should-we-live-ethically-course-malekian/

هدایتی، محمد(1393). علم اخلاق، تعریف موضوع و هدف. پژوهش های اخلاقی پرتال جامع علوم انسانی. http://ensani.ir/fa/article/399150

عنوان مقاله: اخلاق حرفه ای در روانشناسی